आनंदघर डायरीज

हर्षल

सुरुवातीच्या मरिमाता मंदिराच्या परिसरात रिकामटेकडी लोक पत्ते खेळत बसलेली असायची. नाहीतरी पैसे लाऊन इतर खेळ सुरु असायचे, याच अंगणात आनंदघर सुरु झाले आणी चित्र पालटायला सुरुवात झाली. सुरुवातीला आम्ही तिथे बसलो तरी आम्हाला न जुमानणारी हि लोकं आता आम्ही आलोय हे दिसताच स्वतःचे सामान आवरून बाहेर पडायला लागली. पत्त्याच्या जागी आता लहान चिमुरड्याची लगबग तिथे सुरु झाली. मरिमातेचे आंगण लहान मुलांनी गजबजून जायला लागले. अश्याच एका दिवशी एक मुलगा आमच्या जवळ आला आणि “सर, उद्या पासून मी पण येऊ का?” अस आम्हाला विचारल अर्थातच आम्ही लगेच त्याला हो सांगितल. तो परत जायला निघाला तेव्हा “अरे तुझ नाव तर सांग.” अस मी त्याला विचारलं आणि तो म्हणाला, “हर्षल”.

हर्शल तेव्हा ८वीत होता. अंगकाठी अगदी बारीक. घरी तो, त्याचे आई-वडील आणि भाऊ. तिथेच जवळ त्याच्या वडिलांची भाजी-पाल्याची गाडी होती. हर्षल इतर मुलांपेक्षा खूपच वेगळा. अत्यंत हुशार. बुद्धिमत्ता तीव्र. सतत नवीन काहीतरी करण्याच्या शोधात. त्याच्या वयाच्या इतर मुलांसारखी त्याला कुठलीच व्यसन नव्हती. अत्यंत शांत. कधी कुणाशी भांडण नाही, कुणाला शिव्या देणार नाही, कुणाची खोड काढण नाही.

त्याकाळात जळगावात लोडशेडिंग सुरु होत. इतर ठिकाणी २ तास लाईट जात असेल तर तांबापुरात सकाळी २/३ तास आणि संध्याकाळी २/३ तास अशी किमान ४/६ तास वीज नसायची. सकाळच्या वेळी काही अडचण यायची नाही. पण संध्याकाळी वीज नसली कि हर्षलला अभ्यास करायला त्रास होत होता. या पठ्याने एक दिवस भंगारबाजारात जाऊन २० रुपयाचे LED लाईट, मोबाईलची बॅटरी आणली, इकडून-तिकडून काही तारा गोळ्या गेल्या आणि चक्क दिवसाचार्ज केले कि रात्री वीज गेल्यावर देखील व्यवस्थित उजेड देणारे बल्ब तयार केले. आनंदघरात येताना आम्हाला दाखवायला घेऊन आला.

त्यानंतर काही दिवसांनी गाणी ऐकायला काही नाही अस वाटल्याने परत भंगारबाजारात जाऊन थोड्या वस्तू विकत आणल्या आणि त्याचा मोबाईलच्या बॅटरीवर चालेल असा चक्क FM रेडीओ तयार केला आणि तोही फक्त ३० रुपयात. आम्हाला या पोराच प्रचंड कौतुक वाटल.

एके दिवशी हर्षल आनंदघरात आला नाही, दुसऱ्यादिवशी त्याला कुठे गेला होतास अस विचारल्यावर. “आमच्या समाजाचा कार्यक्रम होता. मग आपल्या समाजाच्या कार्यक्रमात जायला नको का?” अस त्यानेच मला प्रतिप्रश्न केला. याचाच आधार घेऊन मी आणि हर्षल बोलायला लागलो. बराच वेळ बोलल्यानंतर, अगदी शेवटी तो मला म्हणाला,”मग जर कुणी आपली जात विचारली तर काय उत्तर द्यायचं?” मी म्हणालो,”माणूस म्हणून सांग”. आणि तो विषय तिथेच संपला.

तांबापुरा परिसरात हिंदू-मुस्लीम लोकसंख्या जवळपास समान आहे. स्वतःच्या राजकीय स्वार्थासाठी इथे देखील दर काही महिन्यांनी वादाची ठिणगी पडली जाते आणि जातीय दंगली घडवून आणल्या जातात. काही दिवसानंतर अशीच एक दंगल घडली, ज्यामुळे पुढचे काही दिवस आम्हाला आनंदघर बंद ठेवावे लागले. ज्यावर नंतर चर्चा करताना मुलांनी हे कस चुकीच आहे अशी याबद्दल स्वतःहून चर्चा केली. या चर्चेत अचानक हर्षलने मला प्रश्न केला,”सर तुमची जात कुठली?” मी लगेच उत्तर दिले,”माणूस”. “ठीक आहे.” अस म्हणून हर्षलच उत्तर आला. “का रे अस काय झाल तुला विचारायला?” तर त्यावर त्याने उत्तर दिल,”नाही काही दिवसापूर्वी तुम्ही मला सांगितल होत कि जात विचारली तर माणूस म्हणून सांगाव आणि तसच वागाव. मग मी बघत होतो, आता तुम्ही काय उत्तर देता ते.” तुमच्या प्रत्तेक कृतीवर, बोलण्यावर मुलाचं अगदी बारीक लक्ष असत. अनेक बाबतीत ते तुमच अनुकरण करण्याचा प्रयत्न करत असतात. अश्या वेळी जर तुमच्या बोलण्यात आणि वागण्यात फरक वाटला तर मुल लगेच तुम्हाला तो दाखवून द्यायला कमी करत नाहीत किंवा त्यांचा तुमच्या बोलण्यावरून विश्वास उडायला लागतो, पण हेच जर तुम्ही जे बोलता तसेच वागता अस मुलांचा जाणवत तेव्हा त्यांचा तुमच्याबद्दलचा आदर, प्रेम वाढत या सर्वोत्तम प्रात्यक्षिकच त्या दिवशी मला मिळाल.

कुमार निर्माणच्या शिबिरात वर्षभरात केलेल्या कृतींची माहिती देण्याच काम देखील याचच. . या शिबिरांमध्ये मुलच कामाची माहिती देतात आणि इतर गटातली मुल त्यांना प्रश्न विचारतात. अश्याच एका शिबिरात एकाने ‘सचिन – क्रिकेटचा देव’ या विषयावर माहिती दिली. यावर हर्षलनेस सचिनला क्रिकेटचा देव का म्हणतात? असा प्रश्न केला. थोड्याच्या गोंधळात पडलेल्या त्या मुलाने “कारण त्याने खूप सेंच्युरी मारल्या आहेत म्हणून.” असे उत्तर दिले. यावर “पण साईबाबांनी तर एकपण सेंच्युरी नाही मारली मग त्यांना आपण देव का म्हणतो?” असा प्रतिप्रश्न केल्यावर समोरचा गारच पडला.

९वीची परीक्षा दिल्यानंतर हर्षलने एका इलेट्रिशियनच्या हाताखाली उन्हाळाच्या सुट्टीमध्ये काम केल. १०वी सुरु झाल्यावर हर्षल पुन्हा यायला लागला. पण हर्षलच्या शैक्षणिक गरजा इतरांपेक्षा वेगळ्या होत्या. इतरांसोबत तो आला तर त्याला वेळ देणे शक्य होत नव्हते. तरी इंग्लिश आम्ही शिकत होतो. अश्यातच त्याने इतर विषयांसाठी दुसऱ्या ठिकाणी शिकवणी लावली. याच काळात त्याने घर देखील बदलले. इतर शिकवणीच्या वेळा आनंदघराच्या वेळेतच आल्याने, त्याचे आनंदघरात येणे बंद झाले. मात्र अधूनमधून हर्षल भेटत राहतो. हर्षलला टिकवून न ठेवता आल्याची खरतर एक सल मात्र कायम मनात घर करून आहे. मात्र अजूनही वेळ गेलेली नाही. कदाचित १०वीची परीक्षा दिल्यावर हा पोरगा परत येईल. 

आनंदघर डायरीज

गुड्डी आणि पूजा

आनंदघर सुरु करून काही दिवसच झाले होते. त्यावेळी पहिल्यांदा गुड्डी आणि पूजा या दोघा बहिणींशी ओळख झाली. पूजा १४/१५ वर्षाची तर धाकटी गुड्डी साधारण ८ वर्षाची. वडील नाहीत. घरी या दोघी आणि यांची आई.

पूजा आणि तिची आई दिवसभर कचरा वेचायला जायच्या आणि गुड्डी घरी बसून घरकाम करायची. दिवसा ती देखील कचरा वेचायला जायची पण दुपारपर्यंत परत येणार. संध्याकाळी आई आणि पूजा परत येईपर्यंत भाजी, भाकरी तयार करण, भात लावण, घर झाडून पुसून काढण हि सगळी काम गुड्डीची. वयाच्या मानाने उंची थोडी कमीच, थोडीशी लट्ठ, गुटख्याने कायम तोंड भरलेल आणि त्यासोबत शिव्यांची लाखोली. गुड्डीच कुठलंच वाक्य शिवी दिल्याखेरीस पूर्ण होतच नाही. अत्यंत भांडखोर म्हणून सगळ्यांमध्ये प्रसिद्ध. पण हळू-हळू लक्षात यायला लागल कि हि मुलगी हुशार आहे. धीट आहे. गुड्डीच इतरांशी कधीच पटल नाही. एखाद्याने त्रास दिला तर हि कानाखाली वाजवून द्यायला पण कमी करायची नाही. थोड जरी मनाविरुद्ध झाल कि हिने समोरच्याला तुडवलाच म्हणून समजा. सुरुवातीला आम्हाला देखील हिच्याशी वागाव कस हे कळायचं नाही.

गुड्डीच वागण, बोलण, शिव्या देण, मारण हे काही इतरांपेक्षा वेगळ नव्हत. बहुतांश कचरा वेचक मुला/मुलींमध्ये हे दिसून येत. वरवर पाहता, “मुलांना शिस्त नाही.” “पालकांनाच कस वागाव हे कळत नाही तर मुलांना कुठून कळणार?" “हि मुल अशीच असतात.” अस म्हणन खूप सोप आहे. पण मुलांच्या मनाचा विचार केला कि ह्या सगळ्याच मूळ समजून घेता येण शक्य आहे. 

गुड्डीच्या बाबतीत म्हणायचं झाल. तर खेळण्याच्या, मजा करण्याच्या वयात आपल्याला  घरकामात अडकून पडाव लागतंय ह्याचा प्रचंड राग तिच्या मनात होता. इतरांना खेळायला मिळत, पण मला नाही ह्याची चीड तिला होती आणि घरच्यांचा सगळा राग ती इतरांवर काढत होती. पण पोरगी प्रचंड लाघवी. जीव लावणारी.

हिच्या भांडकुदळ स्वभावामुळे कुणी सुरुवातील तिच्यासोबत बसायला तयार नसायचं. पण हळू हळू चित्र बदलायला लागल. गुड्डीला नकला करायला प्रचंड आवडायचं. कुमार निर्माणच्या एका शिबिराला तर हिने भूताचा इतका मस्त अभिनय केला कि सगळेच तिचे फॅन झाले. पुढचे कित्तेक दिवस सगळेच गुड्डीच कौतुक करत होते. या कौतुकाने ती अगदी हुरळून गेली होती. अभ्यासात लक्ष द्यायला लागली होती. गुटखा सोडण्याचा प्रयत्न करत होती. किमान सेंटरवर असताना तरी आता तिच्या तोंडात गुटखा नसायचा.

दुसरीकडे पूजाला नट्टा-पट्टा करायला आवडायचं. भडक कपडे, स्वच्छ विंचरलेले केस आणि सतत गुटखा खाऊन लाल-लाल झालेलं तोंड असा एकून पूजाचा अवतार असायचा. पूजा अगदी गुद्दीच्या उलट. कोणाशी फारस बोलणार नाही. आली तरी शांत बसणार, पुस्तक हातात घेऊन वाचायचा प्रयत्न करणार. काही महिन्यांच्या प्रयत्नांनंतर पूजा अगदी व्यवस्थित वाचायला लागली होती.

पूजा वयात येत होती. तिच्यात होणारे शारारिक आणि मानसिक बदलांमुळे थोडीशी घाबरलेली होती. विरुद्ध लिंगाबद्दलच आकर्षण वाढत होत. हा बदल आमच्याही लक्षात येत होता. मुलाचं लक्ष आपल्याकडे जाव, ह्यासाठी तिचा चाललेला आटापिटा आमच्या नजरेत येत होता. प्रणाली तिच्याशी या विषयावर अधूनमधून बोलत होती. पण एक दिवस अचानक तिच्या हातात कुठूनतरी मोबाईल आला आणि पूजाच सेंटरवर येण अचानक बंद झाल. पूजाने कामाला जाण बंद केल होत. दिवसभर हातात मोबाईल घेऊन त्यात काहीतरी करत बसलेली असते अस सगळ्यांनी अम्हाल सांगितल.

तिच्याशी बोलायला म्हणून मी आणि प्रणाली तिच्या घरी गेलो. एरवी आपले शिक्षक दिसले हि उलट्या दिशेने पळत सुटणारी पोर आपण बघतो पण आमच्या इथे सगळ उलटच असत. आम्हाला बघितल कि मुल असतील तिथून, असतील तशी पळत सुटतात आणि आम्हाला येऊन बिलगतात. आजपर्यंत आम्हाला बघून पळून जाणारी आणि घरात लपणारी पूजा हि एकमेव मुलगी. त्या दिवशी आम्ही तिच्या घरी गेलो तेव्हा आम्हाला दुरूनच बघून ती घरात पळून गेली. तिच्या आईने मात्र आम्हाला ती बाहेर गेलीये अस सांगतील.

सुरुवातीला घरकामात किमान थोडीतरी मदत करणाऱ्या पूजाने आता सगळच अंग काढून घेतल्याने गुड्डीची चिडचिड वाढत होती. यामुळे ति सतत गैरहजर राहायला लागली होती. पूजाबद्दल मुलांकडून वेगवेगळ्या गोष्टी कानावर पडू लागल्या. काही दिवसानंतर गुड्डीच देखील सेंटरवर येण बंद झाल. विविध प्रकारे त्यांच्याशी संपर्क करण्याचे सगळे प्रयत्न सपशेल फेल गेले आणि अश्यातच एक दिवस पूजा आणि गुड्डीने आईसहीत एका रात्रीतून जळगाव सोडल. कुठे गेले? का गेले? काही कळल नाही....

शाळेत जायला प्रचंड उत्सुक असलेली गुड्डी, शाळेत गेली का? कुठे राहते? काय करते या कुठल्याच प्रश्नांची उत्तर मिळाली नाहीत.

P.S. काही दिवसापूर्वी अचानक गुड्डी सेंटरवर दाखल झाली. पूर्वीपेक्षा लक्षात येईल इतक वजन कमी झालंय. अंगात सणाचे चांगले कपडे होते. इथून अचानक का गेले? याच उत्तर तिने दिल नाही मात्र कुठे असते? याची चौकशी केल्यावर सध्या ते सगळे नाशिकला असतात अस कळल. नाशिकच्या एका वस्तीत त्यांनीदेखील एक झोपडी बांधलीये आणि आता तिथच ती आणि तिची आई दोघी राहतात. शाळेत नाव टाकलंय अस म्हणाली, पण फारस ठामपणे नाही. गुड्डी आता नाशिकमध्ये कचरा वेचते.

आनंदघर डायरीज...

नेहा

आनंदघराच्या सुरुवातीच्या काळात फक्त तिथ जायचं आणि मुलांसोबत मस्तपैकी गप्पा मारायच्या एवढंच आमचा दिनक्रम होता. लॅपटॉपवर कार्टून बघायची, काही गाणी बघायची, गाणी म्हणायची. ज्यांना यात मजा येत होती ती हे सगळ करताना रमून जायची आणि ज्यांना काही मजा नाही अस वाटायचं ती मात्र त्यांच्या-त्यांच्यात दुसरा काहीतरी खेळ शोधून काढायची किंवा इतरांना त्रास द्यायची. नेहा ह्या दुसऱ्या प्रकारात मोडणाऱ्या मुलींपैकी एक.

वय साधारण १०वर्ष, अंगकाठी अगदी बारीक, मळके कपडे, तोंडात कायम विमल आणि हसरे पण सतत काहीतरी खोड्या काढायचा विचार करणारे टपोरे डोळे. नेहा तिथ यायची ते इतरांना त्रास द्यायलाच. कोणालातरी डोक्यावर टपली मारणार. कोणालातरी शिव्या देणार. थोडी चौकशी केल्यानंतर कळाल कि तिला वडील नाहीयेत. आई, ती आणि दोन भाऊ, त्यातल्या एकाच लग्न झालेलं. त्याच्यासोबतच अख्ख कुटुंब राहायचं. नेहा आणि तिचा धाकटा भाऊ आई सोबत पहाटे पहाटे कचरा गोळा करायला जायची ती थेट दुपारीच परत यायची. बाहेरची काम झाल्यावर घरची काम पण तिचा पिच्छा सोडायची नाहीत आणि याचा राग ती सगळ्यांवर काढायची.

शाळा तिने खूप पूर्वीच सोडली होती. कारण विचारल्यावर,”सरने इतक्या जोरात कानाखाली मारली कि अजूनबी आवाज घुमतोय.” अस उत्तर मिळाल.

सुरुवातीचे दिवस गेल्यावर अचानक नेहा आमच्या येऊन बसायला लागली. गप्पा मारायला लागली. दिवसेंदिवस आंघोळ न करणारी हि पोरगी इतरांना बघून आवरून यायला लागली. मन लाऊन अभ्यास पण करायला लागली. अत्यंत त्रास देणारी, व्रात्य वाटणारी नेहा खूप मायाळू, सगळ्यावर प्रेम करणारी आणि इतरांची काळजी घेणारी आहे हे लक्षात यायला लागल.

अभ्यासात तर ती हुशार होतीच पण तिला मनापासून नाचायला आवडायचं. मोठी होऊन डान्सर बनणार अस तिने आधीच जाहीर करून टाकलेलं होत. जर आपल्या आधी हि पोरगी सेंटरवर पोहोचली तर असतील-नसतील तेवढ्या सगळ्यांना गोळा करून हि त्यांना गाण्यावर नाचायला शिकवत असायची. अश्यावेळेस एक जण दोन कट्या घेऊन ढोल वाजवत असल्यासारखा जमिनीवर बडवत असायचा आणि तोंडाने आवाज काढत असायचा. कुणीतरी गाण म्हणत असणार, मध्ये नेहा आणि काही आजूबाजूला तर काही मागे असे अगदी व्यवस्थित उभे राहून नाचतायेत अस चित्र हमखास दिसायचं.

नेहाचा धाकटा भाऊ अर्जुन. सतत अस्वच्छ राहत असल्याने इतर मुल त्याच्या जवळ जायची नाहीत. अर्जुन थोडा बोबड बोलायचा, त्यामुळे इतर आपल्याला हसतील ह्या भीतीने ह्या पोराच बोलण आणखीनच कमी झालेलं. नेहाच्यामुळे अर्जुन देखील आनंदघरात यायला लागला होता. पण अजूनही इतरांसोबत मिसळत नव्हता. आमच्यासगळ्याशी बोलायचा पण इतर मुलांसोबत मात्र मिसळत नव्हता. इतर त्याला सोबत घेऊन फिरायचे ते फक्त त्याची टर उडवायलाच. पण एक दिवस जवळच्या तलावावर पोर पोहायला गेलेली असताना अचानक एक जण बुडायला लागला तेव्हा ह्या अर्जुन मागचापुढचा कुठलाही विचार न करता थेट पाण्यात उडी मारली आणि त्याला बाहेर काढला. त्या दिवसापासून अर्जुन सगळ्यांचा हिरो झाला. संध्याकाळी सगळीकडे एकच चर्चा होती. या घटनेनंतर अर्जुनला बराच धीर मिळाला. 

नेहापण हळूहळू स्वच्छ राहायला लागली होती. अभ्यासत रस घेत होती. पण गुटखा खाण मात्र कमी झालेलं नव्हत. याचकाळात संस्थेच्या एका कार्यक्रमासाठी आम्ही मुलांच्या फोटोज असलेला एक व्हिडियो बनवत होते. त्याच काम सुरु असल्याने एक दिवस आम्हाला पोहोचायला उशीर झाला. गेल्या-गेल्या जाब  विचारायला ह्या बाई दारात उभ्याच होत्या. खर कारण सांगितल तर म्हणजे तुम्ही खोट बोलताय. मग “जर खर असेल तर?” असा प्रतिप्रश्न केल्यावर एका क्षणात,”जर खर असेल तर उद्यापासून एक पुडी कमी खाईन, प्रोमीस” अस तिने सांगितल. दुसऱ्या दिवशी आम्ही व्हिडियो घेऊन गेल्यवर निघताना नेहा हळूच आमच्याजवळ आली आणि “ताई, आजपासून एक पुडी कमी.” अस सांगून गेली. नेहाच्या गुटखा सोडण्याची ती सुरुवात होती. पुढील काही दिवसात तिने पूर्णपणे गुटखा खाण थांबवल होत.

पूर्वी शाळेत जायला अजिबात तयार नसलेल्या नेहाने आता “तुम्ही असाल त्याच शाळेत जाऊ” अस सांगितल होत, आता तिथून तुम्ही जर शाळेत येऊन सांगितल तर शाळेत जाऊ इथपर्यंत ती आली होती. लिहायला वाचायला यायला लागल्याने तिचा आत्मविश्वास वाढला होता. नेहा पुन्हा एकदा शाळेत जायला तयार होती.

एक दिवस सेंटरवर गेल्यावर नेहा दिसली नाही. तेवढ्यात तिच्या मैत्रिणी पळत आल्या. “सर! नेहा गाव सोडून गेली”. कोणालाही न सांगता इतरांप्रमाणे नेहा आणि तिच्या कुटुंबीयांनी एका रात्रीत गाव सोडल होत. आजही ते कुठे याबद्दल ठोस अशी कुठलीच माहिती आमच्याकडे नाही. ती शाळेत गेली कि नाही हा प्रश्नदेखील आजही अनुत्तरीतच आहे.

ता.क. हा लेख लिहून तसा बराच काळ निघून गेलाय. पण मागील आठवड्यातच सोमवारी सेंटरवर पोहोचलो तर माझ्यासमोर नेहा.....नेहमीच्या सवयीप्रमाणे मला लगेच येऊन बिलगली....गेला काही काळ ते सुरतच्या पुढील कुठल्यातरी गावात होते. तिथे नेहा, अर्जुन आणि तिची आई एका वीट-भट्टीवर काम करत होते पण आता ते जळगावला परत आलेत. कालच अर्जुन भेटला. जवळपास वर्षभरानंतर पुन्हा एकदा त्याला बघितला. पोरगा मोठा झालाय. आता नेहा आणि अर्जुन जळगावलाच राहणार आहेत. गेल्यावर्षभरात नेहाच प्रचंड शैक्षणिक नुकसान झालंय. वाचायची सवय पुरती गेलीये. काही हरकत नाही. पुन्हा एकदा लढायला तयार आहोत. नेहा परत आलीये हेच आमच्यासाठी खूप आहे.

आनंदघर डायरीज....

प्रतीक्षा

प्रतीक्षा वय वर्ष ६, एकदम बारीक. मध्यंतरी तिला म्हणालो,’”अशीच बारीक होत राहिलीस तर काही दिवसांनी गायब होऊन जाशील.” अस काही आपण म्हणालो हि तिच्या नेहमीच्या सवयीने होहोहो करून हसणार आणि “ताई, सर मला उगीच त्रास देता” अशी माझी तक्रार प्रणालीकडे करणार. प्रतीक्षा आणि तिचा ५ वर्षाचा भाऊ, तिच्या आईसोबत पहाटे पहाटे कचरा वेचायला बाहेर पडणार. ते थेट दुपारी परत येणार. मग हि थोडी झोप काढणार आणि संध्याकाळी आनंदघरात येणार. आनंदघराच्या अगदी सुरुवातीपासून येणाऱ्या काही मुला/मुलींपैकी प्रतीक्षा एक.

आनंदघरात आली कि हक्काने येऊन माझ्या मांडीतच बसणार. आल्यापासून निघेपर्यंत नुसती बडबड बडबड. प्रचंड गप्पिष्ट, नुसता टाईमपास. “सरांनी हिला लाडावून ठेवलीये” असा सगळ्यांचा माझ्यावरचा आरोप. पण पोरगी एकदम हुशार, एकपाठी. संध्याकाळी येताना अगदी स्वच्छ आवरून येणार. इतरांसोबत अजिबात मारामारी नाही करणार, शिव्या नाही देणार. शाळेत आजपर्यंत गेलेली नाहीच. पण जायला प्रचंड उत्सुक. शाळेत का जायचंय अस विचारल तर,”गप्पा मारायला.” हे ठरलेल उत्तर.

प्रतीक्षा आणि तिच्याच वयाची रोशनी, हे म्हणजे एकदम भारी समीकरण. नेहमी सोबत असणार. रोशनीला देखील एक लहान भाऊ आणि हे दोघदेखील त्यांच्या आईसोबत प्रतीक्षा आणि तीच कुटुंब जिथे कचरा वेचायला जातात तिथेच जाणार. प्रतीक्षा जेवढी गप्पिष्ट, रोशनी तेवढीच लाजाळू. पण जर ह्या दोघी एकत्र आल्या तर मात्र कोणालाच सोडत नाहीत. या दोघींचे किस्से आमच्याकडे एकदम फेमस.

एक दिवस प्रतीक्षा पोरगी खूप गंभीरपणे प्रणाली कडे आली आणि तीला म्हणाली, “ताई, सरले कधी दारू नको पी देजा. दारू पिली हि माणूस येडा होई जातो.” अस अचानक काय झाल विचारल असता आदल्या दिवशी तिच्या वडिलांनी दारू पिऊन या दोन्ही पोरांना पट्ट्याने मारल होत आणि त्यांच्यासाठी हे रोजचच होत. या छोट्याश्या पोरीची दारू बद्दलची समज थक्क करून सोडणारी होती.

याचनंतर काही दिवसांनी मी बरेच दिवस एका कामानिमित्त जळगावच्या बाहेर गेलो होतो. परत आल्यानंतर पहिल्याच दिवशी हो पोरगी गंभीर चेहऱ्याने माझ्याकडे आली आणि मला म्हणाली,”सर ताईले इतके रोज एकटे सोडून नको जात जा.”

काही दिवसापूर्वी अचानक हिच्या मानेंवर पाठीमागच्या बाजूला गाठी लागल्या. तिने आम्हाला दाखवल्या. तिच्या आईशी याविषयी चर्चा केली. त्यांनी सांगितल कि अश्याच गाठी पूर्वीपण आल्या होत्या पण मग त्या आपोआप नाहीश्या झाल्या. आधीच्या गाठी दुखायच्या नाहीत. यावेळी मात्र त्या दुखत होत्या. आमच्या एका हितचिंतकाने आम्हाला ताबडतोब जळगावातील प्रसिद्ध कॅन्सर तज्ञांशी गाठ घालून दिली. त्यांनी तिला तपासलं. सुरुवातील त्यांना त्या गाठी टीबीच्या वाटत होत्या. मेडिकल चेकउप केल्यानंतर मात्र त्या गाठी सध्या असून, हानिकारक नाहीत असा निष्कर्ष निघाला आणि आमच्या सगळ्यांचाच जीव भांड्यात पडला.

प्रतीक्षाला गाणी म्हणायला खूप आवडत. सगळी गाणी हिची तोंडपाठ. तिला विचारल तर म्हणजे “मी ड्यॅन्सर होणार.” “पण अग ड्यॅन्सर म्हणजे नाचणारा तुला तर सिंगर म्हणजे गाणार ह्यायचय ना?” तर म्हणे “हो, तेच ते.”

यावर्षी जेव्हा आम्ही सगळ्यांना शाळेत दाखल करण्यासाठी पालकांना भेटून बोलत होतो. पण इतरांची प्रतिक्रिया फारशी सकारात्मक नव्हती. पण “पोरींना शाळेत टाकायचंय”  अस सांगणाऱ्या फक्त प्रतीक्षा आणि रोशनीची आईच होत्या. ठरवल्याप्रमाणे आम्ही या दोघींना पहिलीत आणि यांच्या भावांना बालवाडीत दाखल केल. संध्याकाळ पर्यंत प्रतीक्षा आणि रोशनी आता शाळेत जाणार हि बातमी अख्ख्या कॉलोनीत पसरली. पहिल्याच दिवशी अत्यंत झोकात या पोरी शाळेत गेल्या आणि उड्या मारतच परत आल्या. यांना पाहून बाकीचे पालक संध्याकाळीच आम्हाला भेटायला आले आणि “आधी लक्षात नाही आल, पण आपल्यापण पोरींना शाळेत टाकायचं. तुम्हीच सांगा कुठल्या शाळेत टाकू.” अस सांगितल. प्रतीक्षा आणि रोशनीमुळे यावर्षी आम्ही तब्बल १६ मुला/मुलींना शाळेत दाखल करू शकलो,यांपैकी काही जण पहिल्यांदाच शाळेत गेले तर ज्यांनी शाळा सोडली होती ते देखील परत शाळेत जायला तयार झाले.

प्रतीक्षा शाळेत जायला लागल्याचा दुसरा अनपेक्षित फायदा असा झाला कि त्यांचे वडील जे पूर्वी काही कामधंदा न करता फक्त घरी बसून दारू प्यायचे, ते कामाला लागले. संध्याकाळी दारू पिऊन परत येतना दिसणारे तिचे वडील आता घरासाठी भाजी-पाला घेऊन येताना दिसतात, त्यावेळी प्रतीक्षा इतकाच आनंद आम्हाला देखील होतो.

नुकत्याच शाळेत झालेल्या स्नेहसंमेलनात रोशनीने ३ स्पर्धेमध्ये बक्षीस जिंकली. संध्याकाळी उड्या मारतच हि पोरगी तिला मिळालेलं प्रशस्तीपत्रक दाखवायला घेऊन आली होती. आज प्रतीक्षा, समाधान, रोशनी आणि गणेश असे सगळे दररोज शाळेत जातायेत. कचरा गोळा करणारे हात आता शाळेत प्रशस्तीपत्रक गोळा करतायेत.